Nguyễn Quang Bích, tự là Hàm Hy, hiệu Ngư Phong, sinh tháng 4 năm Nhâm Thìn [1] (tức ngày 7 tháng 5 năm 1832 [2]), quê làng Trình Phố, huyện Kiến Xương, tỉnh Nam Định cũ (nay là làng Trình Nhất, xã An Ninh, huyện Tiền Hải, tỉnh Thái Bình).
Ông vốn họ Ngô, dòng dõi vua Ngô Quyền và Khai quốc công thần nhà Hậu Lê - Ngô Từ - ông ngoại vua Lê Thánh Tông [3], nhưng do ông nội của ông đổi sang họ ngoại là họ Nguyễn nên sử sách thường gọi là Nguyễn Quang Bích [4]. Đến đời con trai của Nguyễn Quang Bích lại lấy lại họ Ngô, gọi là Ngô Quang Đoan.
Ông là học trò của tiến sĩ Doãn Khuê. Năm 1861, ông đỗ Cử nhân và được bổ làm Giáo thụ phủ Trường Khánh, tỉnh Ninh Bình. Năm Kỷ Tỵ (1869), thời Tự Đức, ông đỗ đệ nhị giáp tiến sĩ đình nguyên (tức Hoàng giáp) [5]. Sau đó ông được cử làm Tri phủ tại phủ Lâm Thao (tỉnh Phú Thọ ngày nay), rồi Tri phủ Diên Khánh (tỉnh Khánh Hòa ngày nay) và lần lượt làm Án sát tỉnh Sơn Tây, Tế tửu Quốc tử giám Huế, Án sát tỉnh Bình Định.
Năm Ất Hợi (1875), triều đình mở doanh điền Hưng Hóa (tức tỉnh Phú Thọ ngày nay) vừa khai hoang vừa phòng vệ vùng núi rừng Tây Bắc, ông được cử làm Chánh sơn phòng sứ. Năm 1876 ông kiêm thêm chức Tuần phủ (còn gọi là Tuần vũ) tỉnh Hưng Hóa (tương đương Tỉnh trưởng ngày nay). Ông là vị quan thanh liêm nên được dân địa phương tôn là "Hoạt Phật", tức là vị Phật sống.
Từ năm 1864-1870, Ngô Côn, một dư đảng của Thái Bình thiên quốc, sau khi bị đánh dẹp ở Trung Quốc đã tràn sang Việt Nam quấy phá cướp bóc các tỉnh miền núi phía Bắc. Năm 1870, Ngô Côn chết, thuộc hạ của Ngô Côn (còn gọi là "giặc khách") chia thành nhiều toán nhỏ mang các sắc cờ khác nhau ("giặc cờ"): cờ vàng của Hoàng Sùng Anh, cờ đen của Lưu Vĩnh Phúc, cờ trắng của Bàn Văn Nhị, chia nhau chiếm giữ các vùng rừng núi thuộc các tỉnh Hưng Hóa, Sơn La, Sơn Tây, Lạng Sơn và Bắc Ninh, khiến quân nhà Nguyễn phải chống đỡ rất vất vả. Với cương vị Chánh sứ Sơn phòng kiêm Tuần vũ Hưng Hóa, Nguyễn Quang Bích phối hợp với Tôn Thất Thuyết, Hoàng Tá Viêm vừa đánh dẹp vừa lôi kéo phân hóa các toán quân "giặc cờ" trên. Trong đám "giặc khách" đó, toán quân cờ đen của Lưu Vĩnh Phúc, được quân nhà Nguyễn thu phục và cho cai quản Lào Cai (khi đó vẫn thuộc Hưng Hóa) để chống lại toán quân cờ vàng của Hoàng Sùng Anh (đóng ở Hà Giang) [6]. Ngay từ năm 1873, Nguyễn Quang Bích kết hợp với Lưu Vĩnh Phúc tổ chức dân vùng Tây Bắc thành 4 đội quân: ở Văn Bàn, Văn Chấn - Yên Bái, ở Mộc Châu Sơn La, ở Mường Lay, Phong Thổ Lai Châu và ở Tuần Giáo, Mai Sơn, Thuận Châu, Yên Châu, Mường La thuộc Sơn La và Điện Biên ngày nay. Lúc này, Nguyễn Quang Bích còn đang là Án sát Sơn Tây, đã đề nghị đưa quân của Lưu Vĩnh Phúc về lực với Hoàng Kế Viêm và Tôn Thất Thuyết đánh quân Pháp của Francis Garnier ở Hà Nội. Quân Lưu Vĩnh Phúc đã giết được Garnier tại Cầu Giấy. Năm 1875, quân của Tôn Thất Thuyết đã giết được Hoàng Sùng Anh ở Châu Thượng phủ Vĩnh Tường, nhưng tàn quân cờ vàng vẫn còn tuy bị yếu đi rất nhiều và tản ra thành các nhóm nhỏ. Nhưng tới năm 1879, các nhóm này lại được bổ xung bởi lực lượng của Lý Dương Tài từ Khâm Châu sang, câu kết thêm với quân Pháp tiến đánh thành Bắc Ninh. Nhờ có sự giúp sức của Lưu Vĩnh Phúc, quân nhà Nguyễn đã bắt được Lý Dương Tài.
===
Ngày nay, tên gọi của danh nhân Nguyễn Quang Bích được đặt cho một con phố thuộc quận Hoàn Kiếm Hà Nội, nguyên vào thời Pháp thuộc là hai phố: phố Phạm Phú Thứ và phố Hội Tin lành. Phố Nguyễn Quang Bích dài khoảng 120 m, nối phố Phùng Hưng với phố Nguyễn Văn Tố [7]. Nguyễn Quang Bích còn được lấy tên đặt cho các đường phố ở các địa phương khác, như: đường Nguyễn Quang Bích ở quận Tân Bình thành phố Hồ Chí Minh, đường Nguyễn Quang Bích Đà Nẵng, đường Nguyễn Quang Bích ở thành phố Rạch Giá tỉnh Kiên Giang [8]. |
